સોમનાથ મંદિર એ ભારતના પવિત્ર અને પ્રાચીન ધામોમાંથી એક છે. આ મંદિર હિંદુ ધર્મના બાર જ્યોતિર્લિંગોમાં પ્રથમ ગણાય છે. ‘સોમનાથ’ શબ્દનો અર્થ છે – “સોમન (ચંદ્રદેવ) ના નાથ” એટલે કે ભગવાન શિવ. ગુજરાત રાજ્યના સાઉરાષ્ટ્ર વિસ્તારમાં આવેલા ગિર સોમનાથ જિલ્લાની પ્રભાસ પાટણ નગરીમાં આવેલું આ મંદિર અરબ સાગરના કિનારે આવેલી એક શાનદાર આસ્થા અને ભવ્યતાનું પ્રતિક છે.
ઇતિહાસ અને પૌરાણિક મહત્વ
સોમનાથ મંદિરના ઇતિહાસને લીધે તેને “ઈતિહાસની અફાટ ગરિમા ધરાવતું મંદિર” પણ કહેવાય છે. માન્યતા છે કે ચંદ્રદેવે પોતાના પિતા દક્ષ પ્રજાપતિના શાપથી મુક્તિ મેળવવા માટે ભગવાન શિવની ઘોર તપસ્યા કરી હતી. તેમSatisfied pleased and cleansed, ભગવાન શિવએ અહીં પ્રગટ થઈ ચંદ્રદેવને શાપમુક્ત કર્યા અને અહીં જ તેમના જ્યોતિર્લિંગ રૂપે વિરાજમાન થયા. તેથી આ સ્થાન જ્યોતિર્લિંગોમાં પ્રથમ છે.
સોમનાથ મંદિર અનેકવાર વિધ્વંસ થયું અને પુનઃ બાંધવામાં આવ્યું. ઇતિહાસકારોના મતે સોમનાથ મંદિરે પહેલી વાર બુદ્ધિસહીત બાંધકામ ચંદ્રદેવ દ્વારા સોનાથી થયું હતું. ત્યાર બાદ રવિદેવે ચાંદીથી, શ્રીકૃષ્ણે લોખંડથી અને ભદ્રસેન રાજાએ પત્થરથી બનાવ્યું. આ મંદિરને મુસ્લિમ આક્રમણકારો દ્વારા ઘણી વાર તોડવામાં આવ્યું – ખાસ કરીને 1025માં મહમૂદ ગઝનવી દ્વારા.
દર વખત તોડી પાડ્યા બાદ લોકોએ એ મજબૂતીથી પુનઃ ઊભું કર્યું – જે દર્શાવે છે કે આ મંદિર માત્ર પવિત્ર સ્થલ નથી, પણcrores of શ્રદ્ધાળુઓના વિશ્વાસનું પ્રતિક છે.
મહમૂદ ગઝનવી અને મંદિર પર હુમલાઓ
ઈતિહાસમાં સૌથી વધુ ચર્ચામાં આવેલા હુમલામાંથી એક ૧૦૨૫માં મહમૂદ ગઝનવી દ્વારા કરવામાં આવ્યો હતો. તેણે મંદિરને લૂંટ્યું, તેની ભવ્યતાને નષ્ટ કરી અને ઘણા પવિત્ર મૂર્તિઓ સાથે બફાટી કરી. તે પછી પણ અલાઉદ્દીન ખિલજી અને ઔરંગઝેબ જેવા મુસ્લિમ શાસકો દ્વારા પણ આ મંદિરે હુમલાઓ થયા.
મંદિરનો છેલ્લો પુનઃ નિર્માણ ભારતના સ્વતંત્રતા પછીછ પી.ડી. પાટીલ અને સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલના પ્રયાસોથી ૧૯૫૦માં થયો. આજે જે ભવ્ય સોમનાથ મંદિર છે તે તેમની દ્રઢ ઈચ્છાશક્તિ અને શ્રદ્ધાળુઓના દાન વડે બની શક્યું.
આર્કિટેક્ચરલ (સ્થાપત્યકલા) વિશેષતાઓ
આજનું સોમનાથ મંદિર ચલુક્ય શૈલીમાં બનાવેલું છે. તેનું શિલ્પ અને નમૂનાવાર કળાકૃતિઓ અત્યંત મનોહર છે. મંદિરનો શિખર લગભગ ૫૦ મીટર ઊંચો છે. આ શિખર ઉપર 10 ટનથી વધુ વજનનું કલશ મૂકવામાં આવ્યું છે. મંદિરની સ્થાપત્ય કળામાં પથ્થરના જટિલ નકશીકામ, ઐતિહાસિક મૂર્તિઓ, અને મહાબલિ ભગવાન શિવની ભવ્ય પ્રતિમા દર્શનીય છે.
મંદિરનું મુખ્ય ગર્ભગૃહ ખૂબ જ શાંત અને આસ્થાભર્યું છે જ્યાં જ્યોતિર્લિંગ સ્થાપિત છે. આ લિંગ પર ભક્તો અભિષેક કરે છે, દૂધ, જળ અને ભસ્મ અર્પે છે. મંદિરના અંદર અને આસપાસના વિસ્તારને ખૂબ જ ભવ્ય રીતે વિકાસ કરવામાં આવ્યો છે – જેમાં નંદીજીની પ્રતિમા, દ્વારકા ધિષની મૂર્તિ, તેમજ ઐતિહાસિક સંગ્રહાલય છે.
ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓ અને ઉત્સવો
સોમનાથ મંદિરમાં દરરોજ ત્રણ વખત આરતી થાય છે – સવારે, બપોરે અને સાંજે. ખાસ કરીને સાંજની આરતી ભવ્ય અને દિવ્ય હોય છે. મંદિરના ભક્તિગીતો, શંખનાદ અને દિપમાળાની ઝાંખી કોઈ પણ ભાવિકને આધ્યાત્મિક અનુભૂતિ આપે છે.
મહાશિવરાત્રિ એ અહીં સૌથી મોટો તહેવાર છે. ગુજરાત અને દેશભરના લાખો શ્રદ્ધાળુઓ અહીં પધરે છે. આ અવસરે રાત્રિભર શિવભક્તિ, જાગરણ અને ધૂન ચાલે છે. શ્રાવણ માસમાં પણ અહીં વિશાળ ભીડ રહે છે. યાત્રાળુઓ “સોમનાથ-ભવનાથ” યાત્રા પણ કરે છે.
ભૌગોલિક વિશિષ્ટતા
સોમનાથ મંદિર તે સ્થાન પર આવેલી છે જ્યાં “ત્રિવેણી સંગમ” – તીર્થ પવિત્ર નદીઓ (હિરણ, કપિલા અને સરસ્વતી)નું સંગમ થાય છે. આ સ્થાનને પણ પવિત્ર માનવામાં આવે છે અને તે સંન્યાસીઓ માટે તપસ્યાનું સ્થાન રહ્યું છે.
સોમનાથ મંદિર એ ભારતના પશ્ચિમ દરિયાકાંઠે છે, અને તેની એક વિશિષ્ટ ઓળખ એ છે કે મંદિરના મુખ્ય દ્વારથી સીધી રેખામાં દક્ષિણ ધ્રુવ સુધી કોઇપણ ભૂમિ ભાગ નથી – જે વૈજ્ઞાનિક રીતે પણ નોંધપાત્ર છે. આ દિશા “અભિલેખ દિશા” તરીકે ઓળખાય છે.
આજનું મંદિર અને વ્યવસ્થાપન
આજનું સોમનાથ મંદિર શ્રદ્ધાળુઓ માટે આધુનિક સુવિધાઓથી યુક્ત છે. મંદિર સંચાલન સોમનાથ ટ્રસ્ટ દ્વારા થાય છે, જેમાં અનેક ધાર્મિક, સાંસ્કૃતિક અને સામાજિક પ્રવૃત્તિઓનું આયોજન થાય છે. ભક્તો માટે રહેવા માટે મંદિર પાસે ધર્મશાળાઓ, ભોજનશાળાઓ અને માર્ગદર્શન કેન્દ્ર પણ છે.
ત્યાં આવેલું “સાઉન્ડ એન્ડ લાઈટ શો” પણ અત્યંત લોકપ્રિય છે. રાત્રિના સમયે મંદિરના ઇતિહાસને પ્રકાશ અને અવાજ દ્વારા રોચક રીતે રજૂ કરવામાં આવે છે, જે પ્રવાસીઓને આધ્યાત્મિક અને ઐતિહાસિક અનુભવ આપે છે.
પર્યટન અને આસપાસના સ્થળો
સોમનાથ મંદિર જોતાંજ બીજા ધાર્મિક અને ઐતિહાસિક સ્થળો પણ અહીં નજીક આવેલા છે:
- ભાલકા તીર્થ: જ્યાં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે પોતાના અવતારનું અંતિમ સમય વિતાવ્યું હતું.
- ત્રીવેણી સંગમ: પવિત્ર નદીઓનું સંગમ સ્થાન.
- ગુફાઓ અને આશ્રમો: ઘણા સાધુઓ અને યોગીઓએ અહીં તપ કર્યું છે.
- સાગર દર્શન પોઇન્ટ: જ્યાંથી અરબી સમુદ્રનું સુંદર નજારો જોવા મળે છે.
નિષ્કર્ષ
સોમનાથ મંદિર એ માત્ર એક ધાર્મિક સ્થળ નથી, તે તો સંસ્કૃતિ, ઈતિહાસ અને વિશ્વાસનું એક જીવંત પ્રતિક છે. દરેક ભારતીય માટે અહીંની યાત્રા એક આધ્યાત્મિક અનુભવ છે. જે રીતે આ મંદિરનો ઈતિહાસ છે – ભંગાયેલું પણ ફરી ઊભું થયેલું – એ આપણે શીખવે છે કે શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસ કોઈ પણ તાકાત સામે હમેશા જીતી શકે છે.
